اطلاع رسانی همایش و کنفرانس های علمی، معتبرترین همایش و کنفرانس‌های دانشگاهها پایگاه خبری اطلاع رسانی همایش و کنگره و کنفرانس های کشور
یادداشت | سودجویی زیر پوشش علم؛ بررسی دلایل و پشت‌پرده رویدادهای شبه‌علمی
صبا منتی
در سال‌های اخیر، همزمان با رشد تقاضای پژوهشگران برای ارائه مقاله، ارتقاء شغلی و افزایش امتیاز علمی، شاهد افزایش نگران‌کننده‌ای از همایش‌های تقلبی و رویدادهای علمی صوری یا به‌اصطلاح “فیک” بوده‌ایم. این رویدادها معمولاً با ظاهری رسمی، وب‌سایتی نسبتاً حرفه‌ای، وعده‌های رنگارنگ و فرآیند داوری سطحی، مخاطبان را فریب می‌دهند.
اما واقعاً چرا چنین همایش‌هایی شکل می‌گیرند؟ و چه انگیزه‌هایی پشت این روند نگران‌کننده وجود دارد؟ در این یادداشت، به بررسی عوامل پیدایش، چرایی گسترش، و هشدارهایی درباره این رویدادهای شبه‌علمی می‌پردازیم.
منظور از همایش‌های غیرمعتبر یا شبه‌علمی چیست؟
همایش‌های تقلبی یا آن‌طور که در میان برخی پژوهشگران اصطلاحاً «فیک» خوانده می‌شوند، رویدادهایی هستند که فاقد ساختار علمی معتبر، نظارت دانشگاهی و کیفیت اجرایی استاندارد هستند. این رویدادها معمولاً با تبلیغات پرزرق‌وبرق و وعده‌های وسوسه‌برانگیز، سعی در جذب پژوهشگران، به‌ویژه دانشجویان دارند.
چنین رویدادهایی اغلب دارای ویژگی‌های زیر هستند:
پشتوانه علمی یا دانشگاهی مشخصی ندارند؛ یعنی برگزارکننده آن یک نهاد معتبر علمی، انجمن دانشگاهی یا پژوهشگاه رسمی نیست.
فرآیند داوری واقعی و علمی در آن‌ها انجام نمی‌شود؛ داوری‌ها سطحی، صوری یا بدون بررسی محتوایی صورت می‌گیرد.
هدف اصلی آن‌ها کسب درآمد از دریافت هزینه مقالات و ثبت‌نام است، نه تبادل دانش علمی.
ممکن است اصلاً برگزار نشوند، یا در صورت اجرا، به‌صورت نمایشی و با کیفیتی بسیار پایین و بدون برنامه علمی مشخص برگزار شوند.
خروجی علمی آن‌ها فاقد اعتبار پژوهشی است؛ مقالات در پایگاه‌های رسمی مانند ISC، Scopus یا Civilica نمایه نمی‌شوند، یا نمایه‌سازی آن‌ها جعلی و ساختگی است.
چنین رویدادهایی نه‌تنها کمکی به پیشرفت علمی شرکت‌کنندگان نمی‌کنند، بلکه با فریب علمی، اعتبار پژوهشگر و حتی جایگاه دانشگاه یا مؤسسه مرتبط را نیز زیر سؤال می‌برند.
دلایل اصلی گسترش همایش‌های تقلبی
1. سودجویی مالی از فشار پژوهشگران
افزایش نیاز به امتیاز مقاله برای ارتقاء، استخدام یا دفاع از پایان‌نامه باعث شده برخی افراد سودجو، با وعده پذیرش سریع و ارائه گواهی، از دانشجویان و پژوهشگران کسب درآمد کنند.
2. نبود نظارت جامع و شفاف در سطح ملی
برخی از این رویدادها با مجوزهای جعلی یا در پوشش موسسات بی‌نام‌ونشان فعالیت می‌کنند. نبود سامانه ملی اعتبارسنجی همایش‌ها باعث شده فضا برای جولان این نوع برگزارکنندگان باز باشد.
3. ظاهر حرفه‌ای اما محتوای پوچ
طراحی گرافیکی سایت، عنوان‌های بین‌المللی، استفاده از پرچم کشورها یا واژه‌های علمی سنگین، باعث می‌شود این همایش‌ها در نگاه اول معتبر به نظر برسند؛ اما در عمل هیچ بنیان علمی واقعی ندارند.
4. ضعف آگاهی برخی پژوهشگران تازه‌کار
پژوهشگرانی که هنوز با ساختار همایش‌های علمی معتبر آشنا نیستند، در دام تبلیغات هدفمند و فریبنده این رویدادها می‌افتند.
5. فقدان خروجی علمی معتبر
این همایش‌ها معمولاً مجموعه‌مقالات رسمی ندارند یا فایل PDF مقالات را بدون هیچ داوری منتشر می‌کنند، که هیچ ارزش پژوهشی یا نمایه‌سازی ندارد.
نشانه‌های شناسایی یک همایش فیک
- نداشتن اطلاعات دقیق از نهاد برگزارکننده یا دبیر علمی
- وعده پذیرش سریع مقاله در کمتر از چند روز
- هزینه‌های بالا و غیرشفاف
- نبود داوری مشخص یا غیرواقعی بودن اسامی داوران
- ادعای نمایه‌سازی در پایگاه‌هایی که نمی‌شناسید یا اصلاً وجود ندارند
- عدم پاسخ‌گویی حرفه‌ای از سوی دبیرخانه
راهکار برای پیشگیری از شرکت در همایش‌های تقلبی
- بررسی نام همایش در پایگاه‌هایی مانند ISC، کنفرانس‌یاب یا پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت علوم
- جستجوی سابقه برگزاری دوره‌های پیشین همایش
- ارتباط با افراد مطلع یا اساتید برای اعتبارسنجی رویداد
- بررسی دقیق آدرس و تلفن دبیرخانه و پیگیری از نهادهای معتبر علمی
- بی‌اعتماد بودن به همایش‌هایی که گواهی سریع، پذیرش قطعی و انتشار فوری را تضمین می‌کنند
- نتیجه‌گیری
رشد همایش‌های فیک، زنگ خطری برای فضای علمی کشور است. این رویدادها نه‌تنها باعث هدررفت منابع و زمان پژوهشگران می‌شوند، بلکه اعتماد به کنفرانس‌های علمی واقعی را نیز خدشه‌دار می‌کنند.
ضروری است پژوهشگران، دانشجویان و حتی برگزارکنندگان معتبر، با هوشیاری، اطلاع‌رسانی و استفاده از پایگاه‌های معتبر، در برابر این ویروس‌های علمی پنهان ایستادگی کنند.